Achtergronden bij het onderzoek
In de afgelopen 30 jaar hebben enkele honderden mannen en vrouwen meegedaan aan een uniek onderzoek. Dit onderzoek – het Hongerwinter onderzoek – richt zich op de gezondheid van mannen en vrouwen die zijn geboren rond de tijd van de Hongerwinter in het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam. Dankzij de medewerking van deze bijzondere groep mensen zijn er belangrijke wetenschappelijke inzichten ontstaan over veel voorkomende ziekten, zoals hart- en vaatziekten, suikerziekte en kanker. Het onderzoek heeft namelijk aangetoond dat de basis voor deze ziekten in de baarmoeder ligt. De resultaten van het onderzoek zijn opzienbarend en hebben wereldwijd de aandacht getrokken, zowel in de wetenschappelijke wereld alsook in de internationale media.
De Hongerwinter
Na 4 lange oorlogsjaren leek het er na de landing van de geallieerden in Normandië op dat Nederland snel zou worden bevrijd. In september 1944 was het zuiden van Nederland door de geallieerde troepen bevrijd. Het leek erop dat het slechts een kwestie van een paar weken zou zijn tot de rest van Nederland bevrijd zou zijn. Helaas mislukte operatie Market Garden en lukte het de geallieerden niet om de strategisch gelegen bruggen over de grote rivieren in handen te krijgen. Om de geallieerden te helpen riep de Nederlandse regering vanuit Londen op tot een spoorweg staking, in de hoop de Duitse troepentransporten te belemmeren. De Duitse bezetter stelde een aantal vergeldingsmaatregelen in, waaronder een verbod op alle voedseltransporten naar het westen van Nederland. De maatregel werd in november 1944 versoepeld en transport over water werd weer toegestaan.
De ongewoon vroege en strenge winter van 1944/45 was toen al begonnen: de kanalen vroren dicht, waardoor transport over water niet meer mogelijk was. De voedselvoorraden in de grote steden waren binnen een paar weken uitgeput. De Hongerwinter was begonnen. De Hongerwinter begon in november 1944 en duurde voort tot de bevrijding in mei 1945. De rantsoenen bedroegen tijdens het dieptepunt van de Hongerwinter maar 400-800 calorieën per dag; minder dan een kwart van wat een volwassene nodig heeft. Een dagrantsoen voor een volwassene bestond bijvoorbeeld uit twee aardappelen, twee sneetjes brood en een halve suikerbiet.
Geboren in het Wilhelmina Gasthuis: Uniek in de wereld
De ziekenhuizen in Amsterdam kampten tijdens de Hongerwinter met stroomtekort, gebrek aan stookmaterialen, voedsel en water: ook het personeel en de patiënten in het Wilhemina Gasthuis. Ondanks de erbarmelijke omstandigheden bleven de artsen en verpleegkundigen met groot oog voor detail belangrijke gegevens over de zwangerschap en bevalling noteren. De geboortedossiers van deze bijzondere baby’s zijn jarenlang bewaard gebleven op de zolder van het Wilhelmina Gasthuis, totdat het Wilhelmina Gasthuis verhuisde naar Amsterdam Zuidoost en opging in het AMC. De geboortedossiers werden niet meeverhuisd naar het AMC, maar gingen naar het gemeentearchief aan de Amsteldijk. Vele jaren later zouden de Hongerwinter onderzoekers ze gebruiken als startpunt voor dit unieke onderzoek. Op de inmiddels bruin geworden papieren van de geboortedossiers uit die tijd staat te lezen hoe het de zwangere vrouw was vergaan, bijvoorbeeld hoeveel ze woog bij elke prenatale controle. Het was eerder regel dan uitzondering dat de vrouwen die zwanger waren in de Hongerwinter niet aankwamen – zoals dat gebruikelijk is voor zwangere vrouwen – maar dat zij ondanks hun zwangerschap nog afvielen. Tientallen dossiers laten zien dat vrouwen bij hun eerste controle 68 kilo wogen, maar vlak voor de bevalling nog maar 62 of nog minder. En dan te bedenken dat in een normale zwangerschap de baby in de laatste 12 weken ongeveer twee tot tweeënhalve kilo zwaarder wordt.
Resultaten van het onderzoek
Het Hongerwinter onderzoek heeft voor het eerst wetenschappelijk aangetoond dat ondervoeding van de moeder blijvende negatieve gevolgen heeft voor de gezondheid van haar kind. Zo blijkt dat veel voorkomende ziekten zoals hart-, vaat-, long- en nierziekten, maar ook borstkanker en depressie hun oorsprong hebben in de baarmoeder. De effecten zijn groot: mensen die verwekt zijn tijdens de Hongerwinter – en dus zijn blootgesteld aan ondervoeding op het moment dat alle organen werden aangelegd – blijken op volwassen leeftijd twee keer zo vaak een hartinfarct te hebben gehad en zelfs vier keer vaker borstkanker.
Je zou dus kunnen zeggen dat je niet alleen bent wat je eet, maar vooral ook wat je moeder at.
Timing zwangerschap
Ook heeft het Hongerwinter onderzoek laten zien dat de effecten van ondervoeding afhankelijk zijn van de timing tijdens de zwangerschap, en dus van welke organen zich op dat moment ontwikkelen en daardoor extra kwetsbaar zijn voor invloeden van buitenaf. In het begin van de zwangerschap ontwikkelen zich het hart, de hersenen, de bloedvaten en de lever. Gebleken is dat mensen die zijn verwekt tijdens de Hongerwinter op latere leeftijd vaker hart- en vaatziekten hebben, vaker psychische klachten hebben, en vaker uitingen van een verstoorde de leverfunctie waaronder een verhoging van het cholesterolgehalte en een verstoring van de bloedstolling.
Long- en nierziekten
In het midden van de zwangerschap groeien de luchtwegen snel en worden in de nieren het aantal filtereenheden – de zogenaamde nefronen – aangelegd. Mensen die ondervoed waren in het midden van de zwangerschap hebben op latere leeftijd vaker last van longziekten en hebben ook vaker nierziekten. Aan het einde van de zwangerschap zijn alle organen aangelegd, maar gespecialiseerde cellen moeten dan nog worden gemaakt, zoals de cellen in de alvleesklier die insuline maken. Juist bij mensen die aan het einde van hun ontwikkeling in de buik zijn blootgesteld aan de Hongerwinter is vaker suikerziekte vastgesteld, doordat deze cellen niet meer genoeg insuline maken.
Onderzoek 2019 – 2020
Van 2019 tot en met 2020 hebben wij een nieuwe ronde van het Hongerwinter onderzoek uitgevoerd. De deelnemers waren voornamelijk personen die in 2012 ook hebben deelgenomen aan het onderzoek. Dit was de laatste ronde van dataverzameling in het Hongerwinter onderzoek. De dataverzameling is inmiddels afgerond.
Bij dit onderzoek hebben wij (opnieuw) een MRI scan van de hersenen gemaakt. Ook zijn er verschillende testen en vragenlijsten afgenomen. Hiermee willen we onderzoeken of ondervoeding tijdens de zwangerschap het geheugen en denkvermogen in het latere leven kan beïnvloeden. Ook willen we onderzoeken of de hersenen van deelnemers die zijn blootgesteld aan de Hongerwinter tijdens hun vroege ontwikkeling sneller verouderen en of hierbij een relatie is met dementie.
Gezond oud worden
Wereldwijd, maar ook in Nederland, bereiken steeds meer mensen een hoge leeftijd. Hierdoor nemen de gevolgen van ouderdom een steeds belangrijkere rol in de samenleving in. Het is daarom belangrijk om te begrijpen welke factoren kunnen bijdragen aan zo gezond oud worden.
Hersenveroudering
Met het ouder worden verouderen ook de hersenen. Daarbij kan het geheugen slechter worden. Soms ontstaat er zelfs dementie, zoals de ziekte van Alzheimer. Hoe de hersenen verouderen verschilt per persoon en is afhankelijk van vele factoren. In het Hongerwinter hebben we onderzocht wat het verband is tussen ondervoeding tijdens de vroege zwangerschap, hersenveroudering en dementie.
Van 2019-2020 hebben we de laatste ronde van het Hongerwinter onderzoek uitgevoerd. Bij dit onderzoek hebben we opnieuw een MRI scan van de hersenen gemaakt. Ook zijn er verschillende testen en vragenlijsten afgenomen. De deelnemers waren personen die in 2012 ook hebben deelgenomen aan het onderzoek. Zo konden we hersenveroudering meten tussen 68- en 74-jarige leeftijd. Hier zagen we dat het effect van blootstelling aan de Hongerwinter in de baarmoeder terug te zien is in de structuur en functie van de hersenen – zelfs 68 jaar na geboorte.
